Sille Mimarisi
YERLEŞİM YERİ ÖZELLİKLERİ
Sille’nin Geleneksel Mimari Özelliklerine bakılacak olursa; engebeli bir arazi üzerine kurulan Sille’nin yerleşim karakteri bölgenin topografya özelliklerinden oldukça etkilenmiştir. Toplu yerleşme özelliği taşıyan Sille, ortasından geçen derenin iki yamacına amfi tiyatro gibi konumlanmış yapılardan oluşur. Dik ve engebeli olan araziye yapılar, sokaklar ve mahalleler teraslar şeklinde konumlandırılmıştır. Kübik mimari tarzlı ve düz damlı yapılar birbirinin manzarasını ve güneşini kesmeyecek şekilde konumlanmış ve bu sayede mahremiyetin korunması da sağlamıştır. Sille’nin mimari yapılanması ile ilgili salnamelerde “kasabanın haneleri gayet mükemmel ve mevkii icabınca birbiri üzerinde mürtefidir”. Yine “kasaba mütekabil ve dik iki sath-ı mail üzerinde olduğundan haneleri (Anfi Tiatır) şeklindedir” ifadelerine yer verilmiştir. Sille’de binaların büyük kısmı bir ve iki katlı, toprak damla örtülü pek azı kerpiçten büyük çoğunluğu taştan inşa edilmiştir.
Vadinin kuzey ve batı yamaçlarında evler teraslar halinde kurulmuş, bir birine dik ve paralel sokaklarla bağlanmıştır. Eğime dik olan sokaklarda ise merdivenli sokaklar mevcuttur ve yapılar sokak boyunca bitişik nizamda inşa edilmiştir. Bütün evler, vadiye yönelmiş, birbirinin güneşini ve rüzgârını kesmemektedir. Yerleşmede yer alan en önemli caddeler Sille deresinin kuzeyinden geçen Hükümet Caddesi ve güneyinden geçen Baraj Caddesidir. Bu iki cadde de Sille'nin doğusunda Konya-Sille karayolundan başlamakta ve Sille'nin batısına kadar devam etmektedir. Sille'de bu ana caddelerden başka kuzeyde yer alan Karataş Sokak ve orta kesimde yer alan Hacı Ali Ağa Sokak yerleşimin yoğun olduğu sokaklardır.
Sille çarşısı derenin her iki yamacı boyunca gelişmiştir. Genelde dükkân ve ticaret haneler evlerin altında yapılmıştır. Hemen hepsi ahşap veya metal kepenklidir. Pazar ise Hacı Ali Ağa Hamamı civarı ile Büyük Kilise’nin önündeki boşluklarda kurulmaktadır. Genel olarak Sille cadde ve sokakları son derece dardır. Bunun en önemli nedeni yerleşmenin eğimli ve arazinin az olmasından kaynaklanmaktadır. Sokak tabanları genelde taş döşemelidir ve ortaları yukarıdan gelen suyu kanalize etmek için oluklar şeklinde düzenlenmiştir. Birkaç cadde ve sokağın birleştiği köşede bir mahalle çeşmesi bulunmaktadır.
Bugün bu eski görkemli sokaklar, nüfusun azalmasına bağlı olarak büyük ölçüde terk edilmiş bir görüntü vermektedir. Sokak kenarlarındaki eski evler yıkılmış, sokak düzenleri bozulmuştur. Bütün bunlara rağmen bugün bile, yapı ve sokaklar, yapılacak yenileme çalışmalarıyla, eski Sille konutlarının mimari unsurlarını canlandıracak niteliktedir.
MESKEN VE YAPI ÖZELLİKLERİ
Sille’de, halkın sosyo-ekonomik imkânları nispetinde Bizanslılar ve Selçuklulardan itibaren günümüze kadar hemen her dönemde birbirinden güzel mimaride evler ve konaklar inşa edilmiştir. Sille deresinin iki tarafında kurulmuş olan mahalle ve sokaklardaki konutların, teras görümünde bir inşa planına uyum sağladıkları görülmektedir.
Sille meskenlerinde yapı malzemesi taştır. Bu taş türü, Sille taşı olarak adlandırılan, Sille güneyinde granit, siyenit ve andezit gibi volkanik araziden elde edilen bir kayaç çeşididir. Yapı taşı olarak kullanılan bu Sille taşı, Konya’daki Selçuklu dönemi eserleri başta olmak üzere yöredeki pek çok eski bina, kilise ve camilerde yaygın olarak kullanılmıştır. Taş örgülerin arası kireç derzlerle doldurulmuştur.
Sille’deki meskenlerde, Sille taşı ile birlikte ahşap malzeme de büyük ölçüde kullanılmıştır. Ahşap malzeme; taş duvarlara hatıl, bağdadi kısımlarda ise ana malzeme olarak değerlendirilmiştir.
Çam, ardıç ve kavaktan elde edilen ahşap yapı malzemeler; iç ve dış kapılarda, pencere kenarlarında, oda döşeme, dolap, raf, kiriş, sütun, dikme, tente ve merdiven gibi yapı alanlarında geniş bir kullanım alanına sahiptir. Ayrıca Sille meskenlerinde kerpiç konutlara da rastlanmaktadır. Kerpiç malzeme, taş ve ahşabın yanında harici kısımlarda ahır, avlu ve samanlık duvarlarında önemli yer tutar. Sille evlerinin kapı ve pencereleri küçük, basık ve dar tutulmuş, yukarı kısımda ışıklıklara yer verilmiştir.
Konutlar işlevsellik ön planda tutularak yaşayış biçimine göre tasarlanmıştır. Araziye konumlanma şekli yapıların iç düzenini ve detaylarını da etkilemiştir. Geleneksel Sille evlerindeki kat sayısı, yapının eğimli arazideki konumu ve sokakla olan ilişkisi ile belirlenmiştir. Çoğunlukla iki katlı olan konutlara giriş, araziye bağlı olarak bazen tek bazen de iki kapıdan yapılmaktadır. Konutun zemin katında genellikle servis hacimleri bulunur ve arazinin eğiminden dolayı bu katta çoğunlukla dolgu vardır. Servis mekanlarının ortasında kalan açık mekâna taşlık denmekte ve ev halkı için geçim kaynağı olan ünlü Sille halısının dokunduğu tezgahlarda genellikle burada bulunmaktadır. Birinci katta sofa ve bu sofaya açılan oturma odaları, misafir ve yatak odaları vardır. Bu birinci kat Türk evi plan tipolojisinin özelliklerini yansıtmaktadır. Sille konutlarında çoğunlukla iç sofalı plan tipi; bazı örneklerde ise dış sofa ya da L şeklinde sofa görülmektedir.
Zemin katta, yatak odası, tuvalet ve duş bulunur. Yine zeminden bir iki basamak çıkılarak ulaşılan günlük oturma odası da vardır. Misafir ve yatak odaları ile salonlar daha çok ikinci katta yer alır. Birinci kat ile ikinci kat bazı evlerde müşterek olup, bir kapıdan işle- mektedir. Bazılarında ise ayrı ayrı kapılar vardır. Yukarıya çıkılan merdivenler ise ahşaptır.
Sille evlerinin esas kullanım mekânları ikinci kattadır. Ortada yer alan geniş ve uzun sofanın iki yanında oturma, misafir ve yatak odaları mevcuttur. Aşağı kata iniş-çıkışı sağlayan ahşap merdivenin çıkışında üst katın tuvalet, banyo ve mutfağı bulunmaktadır. Sofa ve odalar ferah, sessiz ve sakin olduğu gibi, aydınlık ve geniştir.
Var olan ortak özellikleriyle sille konutları yöreye özgü bir mimari doku oluşturmaktadır. Ev mimarisinde mutfak alt katta yer alır, “bievi” ve “aşevi” olarak iki bölümden oluşmuştur. Aşevinde yiyecekler pişirilirken, bievinde ise yiyecekler saklanırdı. Ayrıca Sille’de evlerin büyük çoğunluğunun önünde küçük bir de bahçe bulunmaktaydı.
Araziden dolayı Sille’de sokaklar dar ve evler birbirine çok yakındır. Eski Sille evlerinde bulunan yöreye has bazı önemli eklen- ti mekânları da vardır. Bu yerler küçük ama son derece pratik görev ve faydaları vardır. Bugün de var olan bu me- kânlar; aşevi, kiler, yakacak evi, ön damı, hanay, mahalle odaları, ısınma odaları gibi eklentilerdir. Ev halkının nüfusu artıp da mevcut ev yetersiz kaldığında karşılıklı yaşayan iki komşu evleri arasındaki yolun üzerini ahşap kirişlerle kapatıp buraya iki oda yapmakta, birini birisi diğerini ötekisi kullanmaktadır. Altı yol, geçit olan bu mekâna “hanay” adı verilmiştir. Evler genelde komşu olarak bazı alanları ortak olarak kullanmışlardır. Bir evin duvarı aynı zamanda diğer bir evin de duvarı idi. Genelde iyi komşuluk ilişkileri mevcutsa da bazı dönemlerde komşular arasında bu ortak alanların kullanımından dolayı anlaşmazlıklar da yaşanıyordu. Gayrimüslim ve Müslümanlar birlikte Sille’nin yaşanılabilir bir yer olması için ellerinden geleni birlikte yerine getirmeye çalışmışlardır.
Sille evleri genellikle Geleneksel Anadolu Türk evi cephe özelliklerini yansıtır. Sofa cepheyi etkileyen önemli bir öğedir. Genellikle planın ortasında yer alan sofa cephe için bir simetri ekseni oluşturmaktadır. Çıkmalar sofanın dışarıya uzantısı veya balkon şeklinde kendini gösterir.
Konut, biçimini ve işlevini ait olduğu çevrenin belirlediği kültürel bir oluşumdur. Bu nedenle Türk ve Rum halkının inanç ve geleneklerinin bir arada yaşatıldığı küçük bir yerleşim yeri olan Sille’de var olan konut mimarisini anlamak için Rum kültürünün de anlaşılması gerekir. Rumların günlük yaşantısının izlerinin taşıyan geleneksel Rum konutları ile geleneksel Türk konutu zaman içinde karşılıklı etkileşim içine girerek birbirini değiştirip dönüştürmüştür. Tarihi kent dokusunda farklı iki mimari tarz (Türk ve Rum) mevcut iken bugün sadece geleneksel Türk mimarisi varlığını korumuştur.
Sille’deki Rum mimarisinin ana karakterini, elde edilmesi ve kullanımı kolay olan Sille taşı belirlemiştir. Evlerin tamamı yığma tekniği ile taştan yapılmıştır. Sille’deki Rum evleri, sokağa dönük ve mahremiyetten uzak olarak tasarlanmış olup bu yönüyle geleneksel Türk evlerinden oldukça farklıdır. Eve giriş, sokak kotundan birkaç basamakla yükseltilmiş çift kanatlı kapılarla direkt olarak sağlanmıştır. Yapıların planları, yığma yapı gereksinimine uygun yalın bir diyagram gösterir. Yapı malzemesi taş olan Rum Evlerinde genellikle kapalı çıkma yoktur. Kapalı çıkmaya sahip Rum evlerinin var oluşu Türk kültürü ile etkileşimin bir sonucudur. Mahremiyet anlayışındaki farklılaşma nedeniyle zemin katlar da yaşama alanı olarak kullanıldığından her iki katta da kullanılan pencere tipi ve oranları aynıdır. Rum ailelerin yaşam tarzı Osmanlı ailelerinden farklı olduğu için odalar, Osmanlı evlerinde olduğu gibi çekirdek ailelerin tüm ihtiyaçlarını karşılayan çok fonksiyonlu odalar şeklinde değildir. Sille’deki Rum Evleri genellikle iç sofalı ve orta sofalı plan tipinde yapılmıştır. Üst katlarda en önemli öğe, iç sofayı sınırlayan açık çıkma şeklindeki balkondur. Taş çıkmalar, ahşap payandalar ile taşıtılır. Üst örtü düz toprak damdır. Tek ya da iki katlı olan konutlar bazen bahçe içerisinde yer alırlar. Cepheler düz ve son derece yalındır.
Sille meskenlerinin üzeri eski Konya evleri gibi genellikle düz toprak damdır. Damlarda ahşap kirişlerle desteklenen hasırın üzeri samanla yoğrulmuş toprak çamurla kaplanmıştır. Toprak damlar “çorak” denilen tuz, kül tabakasıyla, kar ve yağmura karşı dayanıklı hale getirilmiştir. Mevsim ve ısı farklarının etkisiyle kabaran dam toprağı, sonbahar yağmurlarından önce “lor” veya “yuvak” denilen taş silindirle sıkıştırılıp, pekiştirilir. Sille’de kiremit kaplı yarım veya tam çatılı evler de vardır.
Eski Sille konutlarının birçoğu göç nedeniyle terk edildiği için büyük ölçüde tahrip olmaya başlamıştır. Geleneksel Sille evlerinin kentsel sit alanı koruma çerçevesinde yeniden restorasyon çalışmaları devam etmektedir. Bu restorasyonu daha çok mülk sahipleri aslına uygun olarak gerçekleştirmeye çalışmaktadır.
Zaman içerisinde kültürün, aile yapısının, sosyal yaşantının değişmesi ile birlikte geleneksel Sille konutları da değişmiştir. Örneğin Gayri Müslim halkın yaşantısına özgü mekanlar, bu insanların nüfus mübadelesi ile bölgeden ayrılmasıyla işlevini kaybetmiş yada yeniden işlevlendirilmiştir. Rum halkın şarap yapmak için kullandıkları sandık evinin kalkıp bunun yerini pekmez yapımında kullanılan odalar, hayvanların barındığı ahırlar ve de depolama işlevi gören odaların alması bu duruma örnek gösterilebilir.
Faydalanılan Kaynaklar :
Aklanoğlu, F. (2009). Geleneksel yerleşmelerin sürdürülebilirliği ve ekolojik tasarım: KonyaSille örneği. (Doktora Tezi). Yayımlanmamış doktora tezi, Ulusal Tez Merkezi Arşivi. (256254).
Erdem, R., Yıldırım, H., Çiftçi, Ç., Dülgerler, O. N., Çıbıkdiken, A. O., Levend, S. ve Erdoğan, A. (2010). Sille, bir koruma geliştirme planı ve sonrası. S.Ü. Müh.‐Mim. Fakültesi Dergisi, 25, 2.
Karpuz, H. (2000). Bir Osmanlı yerleşmesi; Konya Sille’de mimarlık. Türk Yurdu Dergisi, 148-149, 267-276.
Koman, M. (1937). Konya Şehri’nde Selçuklulardan Evvelki Devirlere Ait Eserler Üzerine Bazı Notlar. Konya Halkevi Dergisi 2: 311-313.
Özönder, H. (1998). Sille (Tarihi, Kültür, Sanat), Konya: Merhaba Basımevi.
Sarıköse, B. (2008). Osmanlı Döneminde Sille. (Doktora Tezi). Ulusal Tez Merkezi Arşivi. (235268).
Sayar, M. ve Erguvanlı, K. (1962). Türkiye Mermerleri ve İnşaat Taşları, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi.
Tapur, T. (2009). Konya'da Tarihi bir yerleşim Merkezi: Sille. Türk Coğrafya Dergisi, Sayı 53, 15-30, İstanbul.
Taş, A. (2015). Bir konut alanında kültürel değişimin mekânsal sürekliliği: Sille/Hacı Ali Ağa Sokağı. (Yüksek Lisans Tezi). Ulusal Tez Merkezi Arşivi. (389915).
Yıldız Kuyrukçu, E. ve Kuyrukçu, Z. (2015). Rumların yaşam tarzı ve bunun mekâna yansıması: Sille örneği. Uluslararası Hakemli Tasarım ve Mimarlık Dergisi, 6, 30-56.
Zenter, Ö. Ve Ark. (2021). Sille Yerleşiminde “Geleneksele-Öykünen Bir Konut” Üzerinden Göstergelerin Değerlendirilmesi. İdealkent Kent Araştırmaları Dergisi, Sayı 33, Cilt 12, Yıl 2021-2, 827-851.